روز روان‌شناس مبارک باد

تلخیص مقاله «نگاهی به روانشناسی اسلامی با توجه به اندیشه‌های امام خمینی»

مهرداد کلانتری

 ملیحه رمضانی

یکی از قلمروهایی که امکان نظریه پردازی در آن وجود دارد، روانشناسی اسلامی است. روانشناسی اسلامی می‌تواند با در نظر گرفتن آخرین یافته‌های علم روانشناسی و با بهره گیری از میراث عمیق فرهنگ اسلامی، به بومی کردن علم روانشناسی در جوامع اسلامی بپردازد و میزان اثر بخشی این علم را در جوامع اسلامی افزایش دهد (کیم Kim و بری Berry، ۱۳۸۲). از این رو باید توجه داشت که منظور از روانشناسی اسلامی، نه تحمیل علم روز به اسلام و نه تحمیل اسلام به علم روز روانشناسی است. نگاهی گذرا به واژه‌ها، مفاهیم، آیات، روایات، مباحث فقهی مربوط به خانواده و نظریات اندیشمندان اسلامی این واقعیت را به خوبی نشان خواهد داد که امکان نظریه پردازی در روانشناسی اسلامی وجود دارد و تبیین مبانی نظری پیش نیاز تجربی شدن و کاربردی شدن روانشناسی اسلامی است.

روانشناسی رابطه‌ای تنگاتنگ با دین و فرهنگ دارد و اسلامی شدن آن در جوامع اسلامی یک ضرورت است. دین موجب سعادت انسان می‌شود و نه تنها هیچگونه تقابلی با حقیقت روان آدمی ندارد، بلکه می‌توان آن را به عنوان یکی از مهمترین نیازهای روانی انسان تلقی کرد. دین اسلام، جامع تمام جهات مادی و معنوی و غیبی و ظاهری است (صحیفه امام، ج ۳، ص ۲۳۰) و به همۀ ابعاد وجودی انسان توجه دارد. هم انسان را از نظر عقل می‌سازد هم از نظر اخلاق و هم از نظر ظاهر و آداب ظاهری و در مجموع، در همۀ اموری که انسان به آن نیاز دارد، اسلام توجه دارد (صحیفه امام، ج ۴، ص ۴۴۹) و از هیچ نکته ولو بسیار ناچیز که در تربیت انسان و جامعه و پیشرفت مادی و معنوی نقش دارد، فروگذار ننموده است. اسلام برای معاشرت احکام دارد، برای رابطه با همسر با فرزند با همسایه و سایر افراد جامعه احکام دارد. برای تمام مراحل زندگی، از قبل از تولد تا بعد از مرگ احکام دارد (صحیفه امام، ۱۳۷۹، ج ۳، ص ۲۰ ـ ۲۱۹).

 انسان در اسلام

موضوع علم روانشناسی انسان است. هر مکتبی در روانشناسی نگاه ویژه خود را نسبت به انسان دارد. اسلام کاملترین دید را نسبت به انسان دارد. سیمای انسان در اسلام، در آثار امام خمینی بخوبی منعکس شده و یکی از مبانی روانشناسی اسلامی محسوب می‌شود. در زیر به برخی از ویژگی‌های انسان از دیدگاه امام خمینی (س) اشاره می‌شود.

• انسان از دیدگاه اسلام، آزاد آفریده شده است (صحیفه امام، ۱۳۷۹، ج ۴، ص ۱۷۶).
• انسان قابلیت تربیت و تکامل به مراتب مافوق طبیعت را دارد (صحیفه امام، ۱۳۷۹، ج ۴، ص ۱۷۶).
•  انسان هم از جهت سعادت و هم از جهت شقاوت، نامحدود است. (صحیفه امام، ۱۳۷۹، ج ۵، ص ۳۶۸).
•   انسان دو جنبه دارد: یکی جنبه مادی، دیگری جنبه ظاهری و مادی اگر این دو جنبه با هم جمع بشوند، یک انسان به تمام معنا به وجود خواهد آمد. (صحیفه امام، ج ۸، ص ۲۲۲).
•  خداوند می‌خواهد انسان را اسفل السافلین به اعلی علیین بکشاند. (صحیفه امام، ۱۳۷۹، ج ۸، ص ۱۶).
•  انسان بی نهایت است. انسان مردنی نیست. (صحیفه امام، ۱۳۷۹، ج ۹، ص ۱۵۳).
•  عظمت انسان، به روح انسان است، به اخلاق و رفتار انسان است. (صحیفه امام، ۱۳۷۹، ج ۸۸، ص ۴۸۷).
• وضع روحی انسان به گونه‌ای است که به محض اینکه استغنایی پیدا می‌کند، طغیان می‌کند. (صحیفه امام، ۱۳۷۹، ج ۱۴، ص ۳۹۰)
•  ارزش انسان، به این است که توجه بکند که چه باید بکند در برابر خدا و بندگان خدا. (صحیفه امام، ۱۳۷۹، ج ۱۶، ص ۴۵۰)
• انسان تا منزل حیوانیت با سایر حیوانات هم قدم است و از این منزل دو راه در پیش دارد که با قدم اختیار باید طی کند، یکی منزل سعادت که صراط مستقیم رب العالمین است و یکی راه شقاوت که طریق شیطان است. (آداب نماز، ص ۲۶۵)

در روانشناسی اسلامی، باید بر اساس نگرشی که نسبت به انسان وجود دارد، الگو یا مدلی ساخته شود که بر اساس آن بتوان به ریشه یابی مشکلات روانی انسان امروز پرداخت و در نهایت بتواند منجر به ارائه راه حل‌های کاربردی برای چاره جویی مشکلات روانی شود و در تجربه نشان داده شود که میزان اثر بخشی آن در درمان مشکلات روانی در مقایسه با الگوهای رایج روانشناسی چقدر است.

همانگونه که ملاحظه شد دین و روان با یکدیگر در هماهنگی هستند. دین راستین موجب تکامل روانی انسان می‌شود و نیاز به دین یکی از نیازهای اساسی روانی انسان زمان ما می‌باشد؛ بنابراین اسلام و روانشناسی نیز در تقابل با یکدیگر نیستند. روانشناسی اسلامی حقیقتی قابل تحقق است که بر مبنای پیش فرض‌های روشن و مدلل قرار دارد. این تلخیص برگرفته از مقاله‌ای در طرح پژوهشی مصوب مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی می‌باشد.